Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju
Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju
Stał dwór szlachecki, z drzewa, lecz podmurowany
Świeciły się z daleka pobielane ściany

Tak miał w „Panu Tadeuszu” napisać przed laty Adam Mickiewicz. W dzisiejszej lekcji stylu omówimy kilka zagadnień związanych z dworem drewnianym. Kilka, ponieważ trzy poprzednie lekcje dotyczące projektu, bryły dworu i portyku w całości tyczą się również dworów z drewna. Dziś, tak jak obiecałem w tekście o materiale budowlanym, poświęcę oddzielny tekst temu budulcowi.

Tę co do materyjej drzewa przestrogę dawam, aby rąbane było po pełni Listopada albo Marca. Pod jesień albowiem sok (że tak rzekę) drzewa i vigor (siła żywotna), który się był po wszystkim drzewie i gałęziach rozszedł, zbiera się i wraca ad tuncum (do pnia) i na ten czas drzewo jakby się gotuje na wytrwanie zimy i dlategoż czerstwe, mocne, soczyste. Przed wiosną zaś, w Marcu, dlatego że zamróz z niego wynidzie, pokąd się rozwijać nie pocznie, jeszcze vigor wszytek w kupie. Aleć lepszy przecię czas jesienny, gdyż drzewo nie niewczasowane zimą. I tego dokładają, aby do połowicę naciąwszy drzewo tak je na pniu ostawić i nie obalić aż za dni kilka, aby wilgotność zbytnia z niego wyszła, pokąd stoi prosto i – że tak rzekę – terrestritas (złączone z ziemią). Ściąwszy zwieźć pod przykrycie, aby i od zbytniego słońca, i od deszczu miało obronę.¹

A na myśli nasz XVII-wieczny budowniczy miał zapewne modrzew, drzewo które niegdyś bogato występowało w naszych lasach i bardzo chętnie stosowane było do budowy siedzib szlacheckich. Dwory te zwykle były parterowe, często płonęły. Na ich miejscu stawiano nowe w otoczeniu coraz starszych drzew. Miały podobne proporcje, układ pomieszczeń i również były z modrzewia. Zawsze podobne, na przełomie wieków i epok różniły się tylko szczegółami. Przybyły alkierze, przybył ganek, przybył dach mansardowy. Alkierze odeszły do przeszłości. Pomału drewno zaczynało być wypierane przez ściany murowane… I to nie tylko z powodu ginięcia modrzewia, ściany murowane były po prostu trwalsze. Dwory drewniane zwykle stawiano na kamiennej podmurówce, co wydłużało żywotność budynku.

Dziś domów drewnianych nie buduje się z modrzewia. Do budowy używa się raczej drewna sosnowego lub świerkowego, zwykle o naturalnej wilgotności. Niekiedy pewne elementy wymagają wysuszenia w suszarniach do wilgotności 18%.

W najdawniejszych czasach i na przełomie kilku ostatnich wieków wytworzyły się w Polsce dwa główne nurty konstrukcji drewnianych dworów szlacheckich. Pierwszy, starszy, znany wszystkim bardzo dobrze z budownictwa wiejskiego oparty był na konstrukcji wieńcowej. Konstrukcja zwana dawniej węgłową (od naroży) lub zrębową polega na wykonaniu złączenia dwóch krzyżujących się belek w rogu ściany na tak zwany jaskółczy ogon z ostatkami lub bez. Belki leżące na sobie, tworzące ścianę, łączy się dębowymi kołkami. Szczelinę pomiędzy belkami uszczelniano sznurem, pakułami lub wysuszonym mchem. Przykładem niech będzie jeden z niewielu drewnianych dworów, który przetrwał do dziś. Mieszczący się w Zubrzycy Górnej Dwór Moniaków z XVIII wieku, którego fragmenty datowane są nawet na wiek XVII można obejrzeć w tamtejszym skansenie.

Inny przykład to pokazany poniżej dworek „Zacisze” z Miechowa, wybudowany pod koniec XVIII wieku. Obiekt pełni dziś funkcję muzeum związanego z Tadeuszem Kościuszką i jego insurekcją.²

Druga, późniejsza konstrukcja zwana niekiedy typem polskim, to konstrukcja szkieletowa sumikowo-łątkowa. Łątkami nazywamy słupy rozmieszczone na podwalinie zamocowanej do fundamentu za pomocą kotew. Usytuowane w odległościach od 0,5 do 1,8 metra słupy pośrednie razem z narożnymi tworzą konstrukcję dla sumików, czyli poprzecznych bali łączących się ze słupami podwójnym własnym piórem. Całą konstrukcję od góry zamyka oczep usztywniający konstrukcję ściany. Wyjątkowym przypadkiem konstrukcji drewnianej tego typu jest konstrukcja sumikowa na węgły z ostatkami, w której naroża ścian łączą się specjalnie przygotowanymi zacięciami. Przykładem może tutaj być projektowany przez Jakuba Kubickiego modrzewiowy dwór w Radziejowicach z przełomu XVIII/XIX wieku, albo nowo wybudowany dwór państwa Radzimińskich³, którego fragment widzimy na zdjęciu poniżej:

Zaraz… a gdzie bielone ściany? Kiedyś dwory drewniane tynkowano i bielono głównie w celu ocieplenia dworu. Dziś się tego unika, aby zachować naturalnie piękny wygląd drewna. Kto nie wierzy, niech sięgnie do albumu Stanisława Markowskiego⁴ gdzie na fotografii autora dworek „Zacisze” z Miechowa pasuje jak nic do opisu wyrwanego z naszej epopei narodowej.

Łukasz Górka

Bibliografia:
1- Krótka nauka budownicza dworów, pałaców i zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Graf_ika, Warszawa 2009
2- miechow.eu,  http://www.miechow.eu/gmina/index.php?option=com_content&task=view&id=400&Itemid=5
3- http://www.budujemydwor.pl/kwestionariusz-budujcych/44-wana-jest-dusza-a-tej-nie-da-si-kupi
4- Polski Dwór, Stanisław Markowski, DK, Warszawa 2006